Tiêu chảy: nguyên nhân, triệu chứng, dấu hiệu, chẩn đoán, điều trị cách phòng ngừa

Tiêu chảy (tên tiếng anh: diarrhea) là tình trạng rất phổ biến ở cả người lớn và trẻ em, dễ xuất hiện vào mùa hè. Mỗi năm thế giới có khoảng 1,5 tỷ lượt trẻ dưới 5 tuổi mắc tiêu chảy và 4 triệu trẻ chết vì bệnh này, trong đó 80% xảy ra ở trẻ dưới 2 tuổi (WHO). Con số này đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về mức độ nguy hiểm của căn bệnh tiêu chảy, đặc biệt là đối với trẻ em.

1. Tiêu chảy là bệnh gì?

Bệnh tiêu chảy là tình trạng đi ngoài phân lỏng ba lần hoặc nhiều hơn mỗi ngày (Theo Bộ Y tế). Khi muốn xác định có bị tiêu chảy hay không thì điều quan trọng là phải xem xét thêm các yếu tố sau ngoài số lần đi ngoài trong ngày bao gồm:

- Tăng số lần đi ngoài mật ong

- Thay đổi đặc tính, solid của phân tích và tăng lượng trong phân tích

- Thay đổi màu sắc và phân tích chất lượng như phân có chất nhầy hoặc máu

2. Phân loại các loại bệnh tiêu chảy

Bệnh tiêu chảy được phân chia 4 cấp độ khác nhau dựa trên các đặc điểm về thời gian mắc bệnh, cơ chế bệnh, độ nghiêm trọng của bệnh và đặc điểm của phân như: phân có nhiều nước, sủi bọt, nhầy máu hay có chất béo,… bao gồm: tiêu chảy cấp tính, mãn tính, thẩm thấu và xuất tiết.

2.1 Tiêu chảy cấp tính 

Tiêu chảy cấp là tiêu chảy xuất hiện đột ngột, trẻ đi phân lỏng nhiều nước, số lần đi nhiều hơn 3 lần trong 24 giờ, thường kéo dài 1 tuần. Bệnh tiêu chảy cấp tính thường có nguyên nhân do thức ăn không phù hợp hoặc do nhiễm khuẩn hoặc nhiễm virus thực phẩm, trong đó virus rota là tác nhân chính gây tiêu chảy nặng và đe dọa đến tính mạng của trẻ dưới 2 tuổi.

2.2 Tiêu chảy mạn

Tiêu chảy kéo dài hơn 2 - 4 tuần được coi là dai dẳng hoặc mãn tính. Ở một người khỏe mạnh, tiêu chảy mãn tính có thể gây phiền toái hoặc trở thành một vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, đặc biệt đối với những người thể trạng yếu, suy giảm miễn dịch.

2.3 Tiêu chảy thẩm thấu

Tiêu chảy do giảm hấp thu dịch, chất điện giải và dinh dưỡng được coi là tiêu chảy thẩm thấu. Mức độ tiêu chảy từ nhẹ đến vừa, khối lượng phân từ 250ml đến 1 lít/ngày. Sự không hấp thu được một chất dinh dưỡng đơn thuần như lactose thường gây ra triệu chứng trướng bụng hơn là tiêu chảy, trừ trường hợp nặng. Hiện tượng tiêu chảy thẩm thấu sẽ dừng lại khi chúng ta ngừng ăn những thực phẩm đó.

2.4 Tiêu chảy xuất tiết

Là sự rối loạn về chuyển tải ion trong các tế bào biểu mô của ruột làm tăng sự bài tiết và giảm hấp thu hoặc là cả hai. Đối với hiện tượng tiêu chảy này thì việc ngừng ăn không có tác dụng.

3. Nguyên nhân gây tiêu chảy

- Vi rút:Đây cũng là nguyên nhân phổ biến gây ra hiện tượng tiêu chảy cấp tính. Trường hợp được biết đến như là viêm dạ dày ruột do virus (viêm dạ dày ruột do virus) hay còn gọi là “dạ dày ruột” (bệnh cúm dạ dày).

Các nguyên nhân chính gây tiêu chảy

- Vi khuẩn: thường gặp khi bạn ăn phải thực phẩm không bảo vệ sinh, chứa vi khuẩn Salmonella, Clostridium, tụ cầu… dẫn tới ngộ độc. Tiếp xúc với nguồn nước bị ô nhiễm, sử dụng các món ăn như rau sống, gỏi, đồ tái sống… được ngâm nước bằng nước bẩn, phân tươi sẽ tăng nguy cơ lây nhiễm vi khuẩn và ký sinh trùng.

- Ký sinh trùng: ký sinh trùng có thể vào cơ thể chúng ta thông qua thực phẩm hay nước, trực tiếp tiếp xúc qua bàn tay không được vệ sinh sạch sẽ hoặc ngay cả quan hệ tình dục.

- Thuốc men: Có khá nhiều loại thuốc có thể gây tiêu chảy như: Thuốc kháng sinh phổ rộng dài ngày; thuốc tăng huyết áp; nhuận tràng; thuốc kháng axit có chứa magiê.

- Thực phẩm bị ô nhiễm: thức ăn không bảo vệ sinh an toàn, chứa các phụ gia và dư lượng thuốc bảo vệ thực vật quá mức cho phép gây ngộ độc

- Một số bệnh về tiêu hóa: viêm đại tràng và mãn tính, viêm ruột dày, gan, amip, hội chứng ruột kích thích, bệnh Crohn

- Cơ thể không dung nạp được đường lactose (co trong bò sữa)

- Khác: Rượu, cà phê, căng thẳng, lo âu

4. Dấu hiệu, triệu chứng nhận biết bệnh tiêu chảy, đi ngoài nhiều lần

Người bệnh cần phát hiện sớm và điều trị kịp thời nếu xuất hiện các triệu chứng tiêu chảy:  

Các triệu chứng của tiêu chảy

- Đầy bụng, sôi bụng;

- Tiêu chảy liên tục, nhiều lần, lúc đầu phân lỏng, sau toàn nước (trong trường hợp bị bệnh tả: phân toàn nước đục như nước vo gạo); phân có thể lẫn nhầy máu

- Nôn, lúc đầu nôn ra thức ăn, sau chỉ nôn ra toàn nước trong hoặc màu vàng nhạt;

- Sốt

- Người mệt lả, có thể bị chuột rút, biểu hiện tình trạng mất nước từ nhẹ đến nặng như: khát nước, da khô, nhăn nheo, hốc hác, mắt trũng, mạch nhanh, huyết áp hạ, có khi không đo được huyết áp, tiểu tiện ít hoặc vô niệu, nước tiểu vàng đậm, chân tay lạnh… và có thể dẫn đến tử vong.

5. Phương pháp chẩn đoán bệnh tiêu chảy

- Khám bệnh: Dựa vào tiền sử bệnh tật, dùng thuốc, và triệu chứng của tiêu chảy.

- Xét nghiệm:

+ Nuôi cấy phân để kiểm tra vi khuẩn hoặc ký sinh trùng bất thường trong đường tiêu hóa của trẻ.

+ Đánh giá phân để kiểm tra tính chất của phân, xét nghiệm phân để tìm ra vi sinh vật gây bệnh

+ Xét nghiệm máu để loại trừ một số bệnh và tìm ra nguyên nhân gây bệnh

+ Siêu âm để loại trừ các vấn đề bất thường về cấu trúc giải phẫu của hệ tiêu hóa

+ Xét nghiệm kiểm tra sự không dung nạp thực phẩm hoặc dị ứng.

+ Nội soi đại tràng sigma. Xét nghiệm này cho phép bác sĩ xem toàn bộ khung đại tràng và một phần của ruột con của trẻ tìm ra nguyên nhân gây ra tiêu chảy, đau dạ dày, táo bón, tăng trưởng bất thường và chảy máu.

6. Những biến chứng của bệnh tiêu chảy

Mối nguy hiểm tiềm ẩn của bệnh tiêu chảy đã được Trung tâm kiểm soát bệnh tật Hoa Kỳ (CDC) khuyến cáo: “Tiêu chảy giết chết nhiều trẻ em hơn cả sốt rét, sởi và AIDS cộng lại.”

Tiêu chảy có thể kéo dài từ vài ngày đến một tuần, Nếu được xử lý đúng cách, bệnh sẽ không gây ảnh hưởng nhiều sức khỏe. Tuy nhiên, nếu các bậc cha mẹ chủ quan không phát hiện, điều trị kịp thời cho trẻ bị tiêu chảy, một số trường hợp có thể gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng, khiến trẻ rơi vào hôn mê, suy kiệt, ảnh hưởng đến sức khỏe, gây trụy mạch, suy dinh dưỡng, mất nước.

- Nếu đi ngoài quá nhiều lần có thể gây hăm loét đỏ ở vùng quanh hậu môn.

- Suy dinh dưỡng: Tiêu chảy là nguyên nhân hàng đầu gây suy dinh dưỡng dưới 5 tuổi, tác động bất lợi đến sự tăng trưởng của trẻ em và sự phát triển nhận thức. Lý do chính là trẻ ăn ít đi trong khi bị tiêu chảy và khả năng hấp thu chất dinh dưỡng cũng bị giảm một phần. Do đó, ỉa chảy có thể dẫn đến suy dinh dưỡng hoặc làm cho tình trạng suy dinh dưỡng tồi tệ hơn.

- Mất nước: Mối đe dọa nghiêm trọng nhất do tiêu chảy là mất nước. Trong giai đoạn tiêu chảy, nước và chất điện giải (natri, clorua, kali và bicarbonate) bị mất qua phân lỏng, nôn mửa, mồ hôi, nước tiểu và thở. Nếu những mất mát này không được thay thế có thể gây co giật, tổn thương não, thậm chí tử vong.

- Đặc biệt, ở trẻ nhỏ và những người bị suy dinh dưỡng hoặc suy giảm khả năng miễn dịch, tiêu chảy càng nghiêm trọng hơn, dễ dẫn đến mất chất lỏng và đe dọa tính mạng. Đối với trẻ nhiễm HIV, nếu mắc bệnh tiêu chảy, tỷ lệ tử vong cao gấp 11 lần so với trẻ không nhiễm HIV (Theo Trung tâm kiểm soát bệnh tật Hoa Kỳ).

7.Điều trị bệnh tiêu chảy

Hầu hết trường hợp tiêu chảy tiêu chảy mức độ nhẹ đều tự khỏi trong thời gian ngắn mà không cần can thiệp điều trị bằng thuốc. Nhưng nếu tình trạng kéo dài nhiều ngày với mức độ nặng hơn hoặc xuất hiện nhiều triệu chứng, hãy đến gặp bác sĩ để được kiểm tra và hướng dẫn điều trị.

7.1. Bù nước và điện giải khi bị tiêu chảy

Đây là điều đầu tiên bạn cần thực hiện khi bị tiêu chảy. Dung dịch muối bù nước (ORS) là hỗn hợp nước sạch, muối và đường, được hấp thụ ở ruột non và thay thế nước và chất điện giải bị mất trong phân. Nếu không thể uống nước do gây ra cảm giác buồn nôn hay đau dạ dày, bạn có thể cần được truyền dịch qua tĩnh mạch.

7.2.Thuốc kháng sinh

Trường hợp bệnh tiêu chảy được xác định là do vi khuẩn hoặc ký sinh trùng gây ra, thuốc kháng sinh có thể giúp điều trị hiệu quả.

7.3.Điều chỉnh các thuốc đang sử dụng

Nếu nhận thấy một loại thuốc kháng sinh mà bạn đang sử dụng chính là nguyên nhân gây tiêu chảy, bác sĩ có thể giảm liều dùng xuống hoặc thay đổi sang loại thuốc khác để giúp chấm dứt tác dụng phụ này.

7.4. Điều trị các bệnh lý gây ra tiêu chảy

Trường hợp tiêu chảy là triệu chứng của một bệnh lý khác, chẳng hạn như viêm ruột, bác sĩ sẽ phải tìm cách điều trị vấn đề đó trước.

8. Phòng ngừa bệnh tiêu chảy

- Rửa tay đúng cách làm giảm sự lây lan của vi khuẩn có thể gây ra tiêu chảy.

- Tiêm vắc-xin rotavirus để ngăn ngừa tiêu chảy do rotavirus.

- Khi đi du lịch, hãy chắc chắn rằng bất cứ thứ gì trẻ  ăn và đồ uống đều an toàn.

- Không uống nước máy hoặc dùng nước máy để đánh răng

- Không sử dụng đá lạnh làm từ nước máy

- Không uống sữa chưa tiệt trùng (do chưa diệt được các vi khuẩn gây tiêu chảy)

- Không ăn trái cây và rau tươi khi chưa được rửa sạch và gọt vỏ

- Không ăn thịt hoặc cá chưa nấu chín

Kết luận: Tiêu chảy là tình trạng rất phổ biến, và đôi khi gặp những hậu quả nghiêm trọng, đặc biệt là tiêu chảy ở trẻ em. Chúng ta cần đảm bảo vệ sinh trong ăn uống hoặc sinh hoạt để phòng ngừa và cũng như có những xử trí kịp thời khi gặp tiêu chảy, đi ngoài nhiều lần.

Tham khảo: vnvc.vn. vinmec.vn